آنچه ریتالین را نسبت به بقیه داروها متمایز می کند مصرف خودسرانه آن توسط افراد سالم است. استدلال مصرف کنندگان هم این است که ریتالین ضرر ندارد، اگر ضرر داشت پزشکان آن را برای کودکان تجویز نمی کردند. در مقابل، رسانه ها مخالفت شدیدی با این دارو دارند. عوارض خطرناک و بعضا مرگ آوری را به آن نسبت می دهند که باعث می شود حتی بیماران نیازمند به مصرف این دارو هم در مورد آن به شک بیفتند. اما در این بین واقعیت چیست؟ آیا ریتالین مفید است یا مضر؟

هرچند مقالات متعددی در مورد ریتالین نوشته شده است، ولی اغلب آنها در مورد مضرات این دارو اغراق کرده اند. البته احتمالا هدف نویسندگان اینگونه مقالات، که اغلب هم پزشک نیستند، این بوده است که جوانان را از مصرف خودسرانه این قرص پرهیز دهند. اما  بنظر اینجانب در دنیای اطلاعاتی که امروزه در آن به سر می بریم، بهترین روش برای متقاعد کردن مخاطبین، گفتن واقعیات علمی به آنهاست. اغراق بیش از حد در مورد مضر یا مفید بودن یک چیز ممکن است در کوتاه مدت اثری بر مخاطب داشته باشد ولی نهایتا وی با جستجوی بیشتر به این اغراق پی برده و نظر منفی نسبت به گوینده ی آن مطلب پیدا می کند. بنابراین در نوشتن این مقاله سعی کرده ام از افراط و تفریط پرهیز کرده و فقط یافته های علمی اثبات شده در مورد ریتالین را با شما در میان بگذارم. امیدوارم این مقاله برایتان مفید باشد و به شما در اتخاذ تصمیم مناسب کمک کند.

• خوب: کاربردهای درمانی ریتالین

متیل فنیدیت با نام تجاری ریتالین (Ritalin)  نام یک داروی محرک سیستم اعصاب مرکزی است. ریتالین از 60 سال قبل برای درمان کودکان بیش فعال توسط پزشکان متخصص اعصاب تجویز می گردد. این دارو توسط شرکت نوارتیس تولید شده و قرصهای 5، 10 و 20 میلی گرمی دارد و فرم 10 میلی آن بیش از بقیه تجویز می گردد. قرص ریتالین کوچک و به رنگ سفید یا زرد است و تا حدی تلخ مزه می باشد.

امروزه پزشکان ریتالین را بعنوان دارویی برای درمان کودکان بیش فعال می شناسند. این دارو برای اولین بار در سال 1944 توسط شیمیدانی از شرکت سیبا (که امروزه نوارتیس نام دارد) ساخته شد. همسر این شیمیدان مبتلا به فشار خون پائین بود و برای اینکه بتواند بهتر به فعالیت بپردازد از این محصول استفاده می کرد. بنابراین وی این ماده را ریتالین نام نهاد که برگرفته از نام همسرش ریتا بود. سال 1957 شرکت سازنده ریتالین را برای درمان افسردگی شدید، خستگی مزمن و نارکولپسی (حملات خواب در طی روز) معرفی کرد. آنزمان شرکت سیبا سعی داشت محصولش را بعنوان یک قرص نیروبخش و انرژی زا معرفی کند. مثلا در تبلیغاتش ابتدا خانم میانسال خانه داری را نشان می داد که به انبوهی از سیب زمینی های پوست نکنده غمگینانه نگاه می کند. در قسمت بعدی تبلیغ، بعد از مصرف ریتالین، نشان می داد که تمام سیب زمینی ها پوست کنده و خرد شده اند و آن خانم چهره ای نسبتا شاد دارد. تبلیغات اولیه برای بازاریابی محصول چندان موفقیت آمیز نشد. در سال 1960 این شرکت ترکیبی از ریتالین را با هورمونها و ویتامینها بعنوان محصولی تقویت کننده با نام Ritonic عرضه کرد که البته بعد از مدت کوتاهی عرضه آن متوقف گردید. ولی این پایان داستان ریتالین نبود.

از سال 1930 روانشناسانی که در حیطه روانشناسی کودک کار می کردند دریافته بودند که داروهای محرک می تواند تاثیرات مفیدی بر عملکرد درسی کودکان مشکل زا داشته باشد. آن زمان هنوز اصطلاح “بیش فعالی کودکان” مرسوم نشده بود و روانپزشکان توجه چندانی به این یافته ها نداشتند. اواخر دهه 1950 و در اوج دوران جنگ سرد، جامعه آمریکا توجه بیشتری به توانایی های تحصیلی دانش آموزانش نمود و در همان زمان شرکت سیبا تلاش کرد که کاربرد جدیدی را برای دارویش مطرح نماید: افزایش توانمندی کودکان بیش فعال. سال 1961 ریتالین برای درمان کودکان مبتلا به بیش فعالی تائیده FDA را گرفت و بسرعت تبدیل به یکی از پرفروش ترین داروها شد. در حال حاضر ریتالین بیشترین دارویی است که برای کودکان بیش فعال – کم توجه تجویز می گردد. بطوریکه  سالانه در آمریکا برای 6 میلیون نفر نسخه می شود که 75 درصد آنها کودکان بیش فعال هستند.

اختلال بیش فعالی – کم توجهی کودکان اغلب بعد از دو سالگی واضح می شود. شیوع آن بین 3 تا 5 درصد کودکان سنین مدرسه است. یعنی از نظر آماری بطور متوسط در هر کلاس درسی یک کودک مبتلا به بیش فعالی وجود دارد. اکثر این کودکان همزمان مشکلات بیش فعالی و کاهش تمرکز را با هم دارند. ولی در بعضی از این کودکان فقط بخش بیش فعالی و یا بخش کم توجهی بارزتر است. این اختلال در کودکان پسر بیشتر از دختران است و اغلب سابقه مشابه در بستگان کودک هم وجود دارد. بیش فعالی در این کودکان با جنب و جوش بیش از حد و انجام کارهای خطرناک خود را نشان می دهد. برخلاف کودکان معمولی، این بچه ها از کارهای بدشان عبرت نمی گیرند. همچنین این کودکان رفتارهای تکانشی دارند. مثلا بدون هیچ علت خاصی ممکن است چیزی که در دستشان گرفته اند را پرت کنند و یا کودک بغل دستی را هل دهند! مشکل دیگر این کودکان کم توجهیاست. یعنی آنها نمی توانند بخوبی تمرکز کنند. این مشکل خود را بیشتر در سنین مدرسه نشان می دهد. مثلا کودک نمی تواند بخوبی شعر حفظ کند و یا در دیکته کلمات را جا می اندازد. این کودکان معمولا کارهایشان را نمی توانند به اتمام برسانند. همچنین ممکن است بارها وسایل خود را در مدرسه جا بگذارند و یا براحتی گم کنند. معلم به پدر و مادر شکایت می کند که کودک شما در کلاس حواسش پرت است و به درس گوش نمی دهد و کلاس را بهم می زند. در خانه هم این بچه ها معمولا نمی توانند پشت سر هم تکالیفشان را انجام دهند و با کوچکترین صدایی تکالیف را رها کرده و بلند می شوند.

 تجویز داروی ریتالین به کودکان بیش فعال به این منظور انجام می شود که راحت تر بتوانند درسهایشان را بخوانند و یاد بگیرند. بسیاری از این کودکان بدون مصرف دارو بیشترین مشکل را در ساعات مدرسه دارند و اغلب در روزهای تعطیل و در منزل مشکل چندانی ندارند. بنابراین در چنین کودکانی نیازی به مصرف ریتالین در آخر هفته ها، تعطیلات و مسافرتها نیست. بیشترین اثر ریتالین در رفتارهای کودک وقتی است که صبح ها و قبل از رفتن به مدرسه داده شود. در این حالت تمرکز کودک برای یادگیری درس در مدرسه بهتر شده و راحت تر می تواند ساعات مدرسه را پشت سر بگذارد. اثر قرص ریتالین معمولا در عرض 20 الی 30 دقیقه بعد از مصرف شروع می شود و بنابراین والدین براحتی موثر بودن آنرا احساس می کنند. البته تنظیم دوز و تعیین مقدار مناسب برای کودک ممکن است به دو تا سه هفته زمان نیاز داشته باشد. معمولا مقدار تجویزی بین 5 تا 20 میلی گرم تنظیم می شود و اغلب مقدار دوز لازم برای یک کودک سه ساله با مقدار آن برای بزرگسالی که چندین برابر وی وزن دارد مشابه است! شاید علت این باشد که میزان داروی لازم بستگی به تعداد سلولهای فعال مغزی دارد و این تعداد در یک کودک و بزرگسال فرق چندانی با هم ندارد.

پزشک معالج دارو را در ابتدا با مقدار 5 میلی گرم و یا کمتر شروع می کند تا اگر عارضه ای داشت بتوان راحت آنرا قطع کرد. البته معمولا مقدار 5 میلی قرص اثر چندانی در بهبود رفتار کودک ندارد و باید پزشک آنرا افزایش داده و به 10 میلی گرم برساند تا اثر درمانی خود را نشان دهد. اگر کودک یا فرد بالغ به مقدار 20 میلی گرمی دارو جواب ندهد، افزایش دوز معمولا موثر نیست و فقط عوارض دارو را بیشتر می کند. طول اثر ریتالین بین 3 تا 4 ساعت است و پس از آن دیگر دارو در خون قابل شناسایی نیست. البته بسیاری از کودکان بیش فعال در رده ابتدایی با مصرف یک قرص اول صبح و قبل از رفتن به مدرسه برای کل روز رفتار و تمرکز خوبی پیدا می کنند. شاید علت آن این باشد که وقتی کودک در اوج فعالیت درسی که در مدرسه است، به کمک دارو، رفتار و خلق خوبی پیدا می کند و می تواند کارهایش را با موفقیت انجام دهد، احساس بهتری در مورد خودش پیدا کرده و لذا می تواند بدون دارو به فعالیت های درسی عصر در منزل هم بپردازد. البته اکثر نوجوانان بیش فعال به دوز عصرگاهی هم نیاز پیدا می کنند.

ریتالین قرص کوچکی است و بلع آن برای کودکان اغلب مشکلی ندارد.بعضی مادران این قرص را خورد کرده و درون ماست یا سایر غذاهای نرم به کودک می دهند. معمولا کودکان پنج سال به بالا براحتی می توانند قرص کامل را ببلعند. با اینکه ریتالین اغلب برای کودکان تجویز می گردد ولی شرکت سازنده تمایلی برای عرضه آن به فرم شربت ندارد. علت این مساله این است که احتمال مصرف نامناسب و اعتیاد گونه دارو در فرم شربت بیشتر است و برای جلوگیری از چنین سوء استفاده ای شرکت ها برای داروهای محرک فرم شربت را معمولا تولید نمی کنند.

ریتالین یک داروی محرک است و همانند آمفتامین و کوکائین، میزان دوپامین را در مغز بالا می برد. دوپامین یکی از مواد پیام رسان بین سلولی در مغز است که نقش زیادی در تنظیم کردن رفتار بر عهده دارد. دوپامین هم همانند سایر پیام رسانهای شیمیایی توسط سلول فرستنده ی پیام تولید می شود تا به سلول گیرنده رسیده و آنرا تحریک کند. دوپامین اضافی که بین دو سلول باقی می ماند توسط گیرنده های خاصی بازجذب و حذف می شود. آمفتامین ها که بعنوان ماده مخدر اکستازی معروفند میزان تولید دوپامین را در مغز افزایش می دهند و لذا مغز را تحریک میکنند. ولی مکانیسم اثر ریتالین این است که جلوی بازجذب دوپامین را درون مغز می گیرد. احتمالا در کودکان مبتلا به بیش فعالی، گیرنده های بازجذب کننده دوپامین بیشتر از حد معمول است و لذا قبل از آنکه دوپامین تولید شده بتواند به هدف خود برسد، بازجذب می شود. این اتفاق باعث می شود که توانایی مغز برای تمرکز کردن در این کودکان کاهش یافته و با اندک سر و صدایی حواسشان پرت شود. بنابراین مصرف داروی ریتالین در افراد بیش فعال، جلوی بازجذب اضافی دوپامین را گرفته و سطح آنرا به حد نرمال می رساند. این کار به بهتر شدن تمرکز این کودکان کمک کرده و کنترل آنها را بر رفتارهای تکانشی افزایش می دهد.

• بد: عوارض ریتالین

بررسی ها نشان داده است که مصرف ریتالین در مقادیر درمانی می تواند با عوارضی همراه باشد. مقادیر کم ریتالین باعث کاهش ضربان قلب وافزایش فشار خون می شود. ولی این تغییرات در حدی نیست که برای بیمار مشکل ساز شود. ناراحتی شکمی در مصرف تمام داروهایی که به شکل قرص ارائه شده اند امکانپذیر است و ریتالین هم یکی از این داروهاست. با ادامه مصرف دارو این عارضه از بین می رود. کاهش اشتها در کودکی که ریتالین مصرف کرده است شایع است. ولی با خارج شدن دارو از بدن (معمولا در عرض کمتر از 4 ساعت) بی اشتهایی ناشی از آن هم رفع می شود. بنابراین در مصرف دو بار در روز دارو ممکن است اشتهای کودک برای ناهار کم باشد اما بلعکس اشتهای خوبی برای وعده ی شام خواهد داشت. بسیاری از مادران نگران این هستند که مبادا مصرف ریتالین جلوی رشد فرزندشان را بگیرد و یا میزان وزن گیری او را کاهش دهد. ولی مطالعات زیادی در این مورد انجام گرفته است و چنین عارضه ای برای دارو نشان داده نشده است. همچنین مطابق تحقیقات اخیر قد نهایی این کودکان مشابه همسالانشان خواهد بود.

ریتالین دارویی محرک است و بنابراین می تواند باعث کم خوابی شود. اگر آخرین دوز ریتالین دیر داده شود ممکن است خواب بچه را با مشکل مواجه کند. البته این اثر ضد خواب هم با از بین رفتن سطح دارو در بدن بعد از چهار ساعت رفع می گردد. بنابراین در کودکانی که نیاز به مصرف چند نوبت دارو طی روز دارند، آخرین قرص ریتالین باید قبل از ساعت 4 عصر داده شود تا برای خواب کودک مشکلی ایجاد نکند.

“ریباند” یا بازگشت علائم اصطلاحی است که برای شدت گرفتن علائم بیمار بدنبال از بین رفتن اثر دارو بکار می رود. ابتدا که کودک ریتالین را مصرف می کند، آرام شده و تمرکزش بهتر می شود ولی با از بین رفتن اثر دارو مجددا رفتارهای پرخاشگرانه شروع می شود. برگشت علائم بدنبال از بین رفتن اثر قرص نشانه ی نسبتا شایعی در کودکان بیش فعال است. حتی بعضی مادران احساس می کنند کودکشان عصر ها پر جنب و جوش تر از سابق هم شده است. ولی این برگشت علائم در حدی نیست که نیاز به قطع مصرف دارو شود. در کودکانی که اثر ریباند و برگشت علائم شدید باشد، انواع طولانی اثر ریتالین (دگزدرین) تجویز می گردد تا میزان برگشت علائم را کم کند.

مقادیر بیش از حد ریتالین (بالای 20 میلی) باعث می شود که کودک احساس سردرد، طپش قلب، لرزش بدن و عصبی شدن داشته باشد. در بالغین مصرف کننده ریتالین هم چنین عوارضی ایجاد می گردد. ولی تفاوت در این است که بالغین علی رغم این علائم احساس یوفوریا (سرخوشی)هم می کنند. یوفوریا در کودکان نادر است و لذا آنها مقادیر بالای دارو را تحمل نمی کنند. به همین دلیل در بالغین تمایل به مصرف بیش از حد مجاز(سوء مصرف) ریتالین خیلی بیشتر از کودکان دیده می شود و این یکی از عواملی است که ریتالین را جزو مواد با احتمال اعتیاد بالا قرار می دهد. در بخش بعدی در این مورد بیشتر صحبت می کنیم. یک مشخصه دیگر مواد معتاد کننده، خاصیت تولرانس آنهاست. تولرانس یعنی مقاومت پیدا کردن بدن که باعث می شود بیمار مقادیر بیشتر و بیشتری از یک ماده را مصرف کند تا همان تاثیر قبلی را احساس کند. طبق بررسی ها مصرف مقادیر درمانی ریتالین در محدوده 5 الی 20 میلی گرمی ایجاد تولرانس و اعتیاد نمی کند ولی مقادیر بالاتر چنین خاصیتی دارند. همچنین مقادر درمانی ریتالین در یک کودک اگر بطور ناگهانی قطع شود، حتی بعد از مصرف مداوم برای چند سال، علائم ترک مصرف ایجاد نمی کند. ولی افرادی که مقادیر بالای ریتالین را سوء مصرف می کنند با قطع آن دچار علائم ترک می شوند که بعدا مفصل تر در مورد آن صحبت می کنیم.

هیچ بیماری جدی و خطرناکی بعلت مصرف طولانی مدت مقادیر درمانی ریتالین گزارش نشده است. در سال 1996 طی تحقیقاتی مشخص شد که مصرف مقادیر بالایی از ریتالین در موشها در طولانی مدت می تواند آنها را مستعد سرطان کبد کند. ولی تا بحال هیچ گزارشی در انسانها که نشان دهد مصرف ریتالین با سرطان کبد رابطه دارد در این 60 سال به ثبت نرسیده است و لذا نیازی نیست خانواده ها در این مورد نگران باشند.

موارد منع مصرف ریتالین:

ریتالین در بعضی موارد ممنوعیت مصرف دارد و نباید تجویز گردد. این موارد عبارتند از:

• اضطراب شدید

• بی قراری و پرخاشگری شدید

• گلوکوم یا آب سیاه (بالا رفتن فشار داخل چشم)

• سابقه خانوادگی بیماری توره و تیک

این دارو در مبتلایان به بیماریهای زیر نیز منع مصرف دارد:

• فشار خون بالا

• نارسائی قلبی

• پرکاری تیروئید

• آریتمی (ضربان قلب نامنظم)

• سکته قلبی اخیر

   

• زشت: سوء مصرف ریتالین

آنچه ریتالین را به دنیای رسانه ها آورد، استفاده های نابجایی است که از آن صورت گرفت. ریتالین جزو موادی طبقه بندی می شود که قابلیت سوء مصرف بالایی دارد. گزارشات اولیه در مورد سوء مصرف آن باعث شد که این دارو در سال 1968 از بازار دارویی کشور سوئد جمع آوری شود. در سال 1996 مجله فوربس گزارشی را منتشر کرد که نشان میداد میزان مصرف ریتالین بین سالهای 1989 تا 1994 در ایالات متحده به چهار برابر رسیده بود. این افزایش در حدی بود که کمیته کنترل مواد مخدر آمریکا مامور شد در مورد آن بررسی دقیقتری نماید. نتایج بررسیهای این کمیته نشان داد که 10 الی 12 درصد دانش آموزان پسر در آمریکا ریتالین مصرف میکنند، آماری که بسیار فراتر از آمار کودکان بیش فعال (3 درصد) است. در حقیقت بیش از 90 درصد تولید جهانی ریتالین در آمریکا مصرف می شود. بررسی ها نشان داده است که در آمریکا نوجوانانی که برایشان ریتالین تجویز می شود ممکن است آنرا به همکلاسیهایشان بفروشند! حتی گزارش شده است که در مواردی افراد بالغ کودکی را که ادعا می کنند بیش فعال است پیش چند پزشک میبرند تا بتوانند از این طریق ریتالین مورد نیازشان را تهیه کنند! طبق گزارشات آماری ریتالین جزو 10 دارویی است که بیش از همه از داروخانه ها دزدیده می شود.

امروزه این مطلب ثابت شده است که مصرف ریتالین در کودکان بیش فعال میزان تمرکز آنها را بالا می برد. همچنین مصرف این دارو در بیماران مبتلا به اختلالات خواب، نظیر نارکولپسی، به آنها کمک می کند که راحت تر بیدار بمانند. این مساله موجب شده است که در نقاط مختلف جهان بعضی از دانشجویان به امید دست یابی به تاثیرات مشابه در افراد بیش فعال، ریتالین را خودسرانه مصرف کنند. آنها این دارو را در شبهای امتحانیمصرف می کنند تا راحت تر بتوانند بیدار بمانند و با تمرکز بیشتری درس بخوانند. طبق آمار ایالات متحده بیش از 5 درصد دانشجویان این کشور حداقل بک بار سابقه مصرف ریتالین را به دلایل غیر پزشکی داشته اند و این آمار بین دانشجویان هنر به 16 درصد هم رسیده است.

هرچند مفید بودن مصرف ریتالین در کودکان بیش فعال به اثبات رسیده است، ولی در مورد عوارض مصرف آن توسط افراد سالم به منظورافزایش توانمندی های ذهنی مطالعات کمی صورت گرفته است. در مطالعاتی که انجام شده است مشخص شده که مصرف ریتالین در یک فرد سالم توانایی های ذهنی او را در انجام کارهای جدید تا حدی افزایش می دهد ولی توانمندی های مرتبط با کارهای قبلی در او کاهش می یابد. یعنی مصرف ریتالین در افراد سالم هرچند ممکن است استعداد یادگیری فعلی را افزایش دهد ولی مجموع استعدادها و توانایی ها کاهش می یابد. همچنین این افراد دچار یک اعتماد به نفس کاذب می شوند و تصور می کنند توانائی هایشان افزایش پیدا کرده است در حالی که فقط در حد جزئی تمرکز آنها بهتر می شود. شاید این ذهنیت که ریتالین در افراد سالم می تواند توانمندی های ذهنی را بالا ببرد بیش از آنکه ناشی از اثرات واقعی دارو باشد، بعلت افزایش اعتماد به نفس فرد و بهتر شدن تصورش از توانایی های خویش باشد.

در پزشکی برای تائید شدن یک روش تشخیصی یا درمانی، باید طبق مطالعات بالینی بالاتر بودن اثرات مفید آن روش نسبت به اثرات مضرش به اثبات برسد. یک نمونه بارز در این مورد استفاده از پرتو درمانی برای درمان انواع سرطانهاست. عوارض پرتو درمانی بر بافتهای سالم بدن در علم به اثبات رسیده است. ولی در سرطانها میزان آسیب رسانی توده بدخیم بقدری بالاست که پزشک علی رغم آگاهی به عوارض پرتو درمانی آنرا برای بیمار تجویز می کند تا جلوی آسیب مهمتر را بگیرد. اما روش درمان با پرتو بعلت عوارضی که دارد هرگز در بیماریهای کم ضررتر توصیه و تجویز نمی گردد. همین مساله در مورد داروها هم صدق می کند. فواید مصرف ریتالین در کودکان بیش فعال بسیار بیشتر از عوارض بالقوه آن است و به همین دلیل مورد قبول مجامع علمی است. ولی هیچ یک از پزشکان استفاده از ریتالین در افراد سالم را توصیه نمی کنند چرا که در این افراد خطرات و عوارض این دارو نقش مهمی پیدا می کند و قابل چشم پوشی نیست.

مصرف ریتالین برای کسب نمرات درسی بالاتر در حقیقت نوعی دوپینگ تحصیلی محسوب می شود. این کار علاوه بر مضراتی که برای خود مصرف کننده دارد، عدالت تحصیلی بین دانشجویان را هم از بین می برد. بعلت استفاده نابجای دانشجویان آمریکایی از این دارو برای درس خواندن، کمیته های اخلاقی این کشور به دانشگاهها پیشنهاد داده اند که در ایام امتحانات از دانشجویان تست ادرار گرفته شود تا با مصرف کنندگان ریتالین و سایر داروهای محرک برخورد شود.

بعضی جوانان از ریتالین در پارتی های شبانه و جشنها استفاده می کنند تا به حالت سرخوشی برسند. همچنین با توجه به ارزانتر بودن و در دسترس تر بودن این ماده نسبت به سایر مواد غیرقانونی، تعدادی از افراد ریتالین را بعنوان یک ماده مخدر مصرف می کنند. آنهایی که ریتالین را بعنوان مخدر مصرف می کنند، برای آنکه تاثیرات محرک و آمفتامینی این قرص را افزایش دهند، آنرا پودر کرده و از طریق بینی میکشند (تدخین) و یا در آب حل کرده و درون رگ تزریق می کنند. وقتی ریتالین بصورت قرص مصرف شود بین 30 دقیقه تا یکساعت طول می کشد تا تاثیر آن مشخص گردد. در موارد تدخین از راه بینی این زمان به 5 الی 10 دقیقه کاهش یافته و در تزریق وریدی به 10 الی 15 ثانیه می رسد. این کوتاه شدن زمان تاثیر یکی از فاکتورهای مهمی است که قابلیت اعتیاد آور بودن یک ماده را افزایش می دهد. به همین دلیل ریتالین را جزو دسته 2 مواد طبقه بندی میکنند. یعنی مواردی که قابلیت درمانی دارند ولی احتمال سوء استفاده و اعتیاد کنندگی آنها بالاست. در حقیقت خواص مقادیر کم و درمانی قرص ریتالین در کودکان بیش فعال با عوارض مصرف مقادیر بالا و غیرخوراکی آن در افراد سالم بسیار متفاوت است و اینجاست که طریقه و مقدار مصرف یک ماده نقش مهمی در قابلیت اعتیاد آوری آن ایفا می کند.

ریتالین و کوکائین مواد محرکی هستند که ساختار شیمیایی و عملکرد مشابهی دارند. همانطور که در بالا گفته شد، ریتالین هم همانند کوکائین میزان بازجذب دوپامین را در مغز کاهش می دهد. ریتالین وقتی بعنوان دارو برای بیش فعالی تجویز می گردد اعتیاد آور نیست ولی وقتی توسط افراد سالم مورد سوء مصرف قرار می گیرد اعتیاد آور می شود. مهمترین دلایل این تفاوت در زیر آمده است:

• تفاوت در ساختارهای مغزی: در مبتلایان به بیش فعالی میزان بازجذب دوپامین در مغز بالاتر از افراد سالم است و لذا میزان دوپامین برای تنظیم رفتارها کمتر از مقدار ضروری است. پایین بودن ماده تنظیم کننده ای مثل دوپامین در مغز افراد بیش فعال باعث می شود که بعضی چرخه های مهار کننده در مغز بخوبی کار نکنند و لذا کودک نتواند رفتارهایش را بخوبی کنترل کند. در این حالت مصرف ریتالین در این کودکان با کاهش میزان بازجذب، مقدار دوپامین را در مغز به حد نرمال رسانده و نقش تنظیم کننده رفتار دارد. ولی در افراد سالم میزان دوپامین در حد نرمال است و مصرف ریتالین با افزایش مقدار دوپامین مغز، آنرا از حد نرمال خارج می کند. بالا بودن بیش از حد دوپامین در مغز باعث می شود که فرد حالت برانگیختگی پیدا کند و با از بین رفتن اثر دارو، احساس افسردگی در وی ایجاد شود. بنابراین برای غلبه بر این افسردگی مجددا سراغ مصرف ریتالین برود.

• تفاوت در روش مصرف: ریتالین به شکل قرص است و جذب آن توسط دستگاه گوارش به آرامی و در عرض یک ساعت یا بیشتر است. بنابراین مقدار دوپامین را در مغز به آرامی بالا می برد و حالت سرخوشی ایجاد نمی کند. اما وقتی ریتالین از طریق بینی تدخین شود و یا درون رگ تزریق گردد، همانند کوکائین، بصورت ناگهانی باعث افزایش دوپامین در مغز می شود که این خاصیت هم خطرناک است و هم اعتیاد آور. این روش مصرف باعث ایجاد نوعی سرخوشی در مصرف کننده می شود که او را ترغیب به ادامه سوء مصرف میکند. سوءمصرف طولانی مدت ریتالین عوارضی مشابه آمفتامین (اکستازی) می دهد. اضطراب و بی خوابی از جمله این عوارض است. افرادی که مقادیر زیاد ریتالین را بصورت تزریقی مصرف می کنند دچار نوعی مسمومیت می شوند که مشابه شیزوفرنی حاد است. در این حالت بیمار نسبت به همه چیز بصورت بیمارگونه بدبین شده و دچار توهم و هذیان می گردد. شیزوفرنی جزو اختلالات روانپزشکی محسوب می گردد و مشکلات زیادی برای بیمار و اطرافیان وی ایجاد می کند.

• تفاوت در میزان مصرف: ریتالین در موارد درمانی در مقادیر بین 5 الی 20 میلی گرم تجویز می شود و اگر این دوزها اثر نکرد دارو توسط پزشک قطع می گردد. طبق مطالعات بالینی این مقادیر ایجاد تولرانس و وابستگی نمی کند. همچنین کودکان اغلب مقادیر بالاتر از 20 میلی گرم را بعلت عوارض آن نمی توانند تحمل کنند. اما وقتی افراد سالم ریتالین را مورد سوء مصرف قرار می دهند، چون دوز های بالای آن احساس یوفوریا (سرخوشی) ایجاد می کند، مقدار مصرف را بالاتر از حد درمانی می برند. این مقادیر بالاتر حالت وابستگی و تولرانس ایجاد میکند. تولرانس یعنی بدن نسبت به یک ماده مقاومت پیدا می کند و دیگر مقادیر قبلی تاثیر لازم را نمی گذارد. لذا بیمار مجبور می شود دوز مصرفی خود را بالاتر ببرد تا اثرات مشابه قبل ایجاد شود. تولرانس یک مشخصه بارز مواد مخدر است و موادی که تولرانس بیشتری بدهند قابلیت اعتیاد بالاتری دارند. همچنین مصرف مزمن مقادیر بالای ریتالین وابستگی بدنی و روانی هم ایجاد می کند. در وابستگی بدنی، قطع مصرف دارو باعث بروز علائم ترک مثل خستگی بیش از حد و افسردگی شدید می شود. بیمارانی که وابستگی روانی به ریتالین پیدا می کنند هم در مواقعی که دارو در دسترسشان نباشد دچار حملات پانیک (اضطراب شدید) می شوند. دو خاصیت تولرانس و وابستگی از مشخصات اصلی مواد اعتیاد آور است.

متاسفانه سوء مصرف ریتالین در بین بعضی نوجوانان و جوانان رایج شده است. علت این مساله این است که اولا این دارو نسبتا ارزان و در دسترس است (به نسبت مواد مخدر خیابانی)، و همچنین دارو بودن آن این تصور اشتباه را برای مصرف کننده ایجاد می کند که بی ضرر است. در صورتی که ریتالین اگر بصورت نامناسب مصرف شود (مصرف سرخود و در مقادیر بالا) و یا روش مصرف آن تغییر کند (تزریق شده یا تدخین گردد) همانند کوکائین می تواند معتاد کننده و مضر شود. همچنین بالا رفتن غیر ضروری دوپامین در مغز افراد سالم بدنبال مصرف این دارو باعث می شود که مغز نسبت به مکانیسم های طبیعی پاداش؛ نظیر غذا، عشق  و ارتباطات اجتماعی؛ غیرحساس گردد و لذا فرد را افسرده کند.

بررسی ها نشان داده است که کودکان بیش فعالی که درمان نمی شوند در آینده چهار برابر بیشتر از همسالان خود در خطر سوء مصرف مواد هستند. از طرف دیگر کودکان عادی که به اشتباه تشخیص بیش فعالی روی آنها گذاشته شده و تحت مصرف مزمن ریتالین قرار می گیرند، بیشتر از سایر افراد شانس ابتلا به افسردگی را در آینده دارند. بنابراین باید توجه گردد که ریتالین در کودکان بیش فعال لازم است و به آنها کمک می کند. ولی در افراد سالم و بدون تجویز پزشک نباید ریتالین مصرف گردد چون می تواند عارضه ایجاد کند. مصرف ریتالین بعنوان درمان در کودکان بیش فعال به آنها کمک می کند تا در آینده کمتر در معرض خطر سوء مصرف مواد قرار گیرند. در صورتی که مصرف نابجای این دارو در افراد سالم، احتمال سوء مصرف مواد در آنها را افزایش می دهد. بعنوان یک پزشک شخصا جوانان تحصیل کرده ای را دیده ام که برای درس خواندن بیشتر و کسب نمرات بالاتر در کنکور سراغ مصرف طولانی مدت ریتالین رفتند و چند سال بعد از قبولی در امتحانات مورد نظر دچار اعتیاد به سایر مواد و حتی در یک مورد اقدام به خودکشی شده اند.

  نویسنده: دکتر مهدی دهقانی – متخصص مغز و اعصاب و ستون فقرات – وب سایت کلینیک برین