بکارگیری موثر دستها در انواع مشغله ها به تعامل پیچیده مهارتهای دست، مکانیزم های پوسچرال، شناخت و ادراک بستگی دارد. اصطلاح مهارتهای دستی معادل اصطلاح هماهنگی حرکتی ظریف، مهارتهای حرکتی ظریف و زبردستی میباشد. مهارتهای دستی الگوهایی هستند که طبیعتا به اطلاعات هر دو حس لمس و حس عمقی و بینایی جهت دقت وابسته میباشد. اما به هرحال اگر کارکردهای حسی-پیکری اطلاعات کافی را مهیا سازند کودک بدون نیاز به فیدبک های بینایی میتواند به این مهارتها دست پیدا کند. این مهارتها عبارتند از دسترسی، گرفتن، دستکاری داخل دستی،حمل کردن، رها کردن ارادی، استفاده دو طرفه از دست.

دسترسی:

در حرکت دسترسی، مقصد انتقال دست به سوی یک هدف همراه با دقت زمانی و فضایی میباشد. بنابراین رشد دسترسی بر حسب تغییرات ایجاد شده در کنترل و سرعت حرکت دست به سوی شی و آمادگی آن برای گرفتن توصیف میشود. حرکت بازوی نوزاد نامتقارن است. ولی به هرحال حتی در روزهای اولیه زندگی، نوزاد به اشیا نزدیک خود عکس العمل نشان میدهد و بازوی خود را در پاسخ به آن شی حرکت میدهد. در چند ماه بعد بازوها فعالتر میشوند و نوزاد با بازوهای دور شده از شانه به اشیا ضربه میزند. دسترسی با بازوهای باز شده احتمالا بین ۱۲ تا ۲۲ هفتگی رخ میدهد. اشیا به ندرت گرفته میشوند که آن هم بصورت تصادفی میباشد، اگر هم گرفته شود بطور اتفاقی رها میشودکه عموما با حرکات بازو است.

بتدریج جهت گیری به سمت خط میانی دست رشد میکند. در ابتدا دستها نزدیک به بدن قرار میگیرند، بزودی با افزایش توجه بینایی به دستها و ثبات بیشتر پروگزیمال بازو، کودک دست خود را برای دیدن آنها کمی دورتر میگیرد. همانطور که نوزاد دو سمت بدن خود را در حین حرکت از هم جدا میکند، دسترسی جانبی آغاز میگردد. در چند سال بعدی کودک الگوی دسترسی یکطرفه خود را ظریف تر انجام میدهد، دقت جاگذاری بازوی خود را افزایش میدهد و میزان اکستنشن( صاف کردن) متناسب با اندازه شی انجام میشود. کیفیت دسترسی همراه گرفتن تا حدود ۱۲ سالگی تکمیل میشود. کودک در این زمان در آغاز دسترسی، دست را متناسب با اندازه شی باز میکند. قبل از این سن، کودک برای دقت در میزان باز کردن دست هنگام دسترسی نیاز به نظارت بینایی دارد.

الگوهای گرفتن:

دو اصطلاح در حرکات دست تعریف میشود: حرکات Non-prehensile (هل دادن یا برداشتن یک شی با انگشتان یا تمام دست) و حرکات Prehensile (گرفتن یک شی که میتوان آنرا بر حسب هدف گرفتن دقیق یا قدرتی تقسیم بندی کرد). در گرفتن های دقیق انگشت شست مقابل انگشتان دیگر قرار میگیرد و در گرفتن قدرتی از تمام دست استفاده میشود. در یک گرفتن قدرتی، شست بر حسب نیاز کنترلی، یا بر روی انگشتان خم و یا از آنها دور میشود. در اغلب مواقع فعالیت و ویژگیهای شی الگوی گرفتن را تعیین میکند. اجسام کوچک کلا با گرفتن دقیق برداشته میشوند زیرا نوک انگشتان بیشترین فیدبک حسی را مهیا میسازند و کنترل خوبی برای حرکت این اجسام دارند. اشیا متوسط را با هر دو الگو میتوان برداشت و اجسام بزرگ توسط گرفتن قدرتی برداشته میشود. گرفتن جانبی برای اعمال قدرت بر روی یا بوسیله یک جسم کوچک بکار میرود. اگرچه انگشت اشاره بطور جزئی خم میشود اما بازتر از سایر انگشتان است. الگوهایی که در آن شست مقابل انگشتان دیگر قرار میگیرد شامل گرفتن کف دستی و نوک انگشتی میباشد. گرفتن کف دستی به گرفتن های استاندارد، کروی، استوانه ای و صفحه ای تقسیم میشود. تقابل نوک شست با نوک انگشت اشاره حلقه ای میسازد که گرفتن نوک انگشتی نامیده میشود. در این نوع گرفتن تمام مفاصل انگشت اشاره و شست کمی خم هستند و این الگو برای برداشتن اجسام کوچک بکار میرود.

مرحله طبیعی طی ۶ ماه اول زندگی نوزاد مشاهده میشود. در ابتدا بنظر میرسد کودک قادر به تکان دادن ارادی دستانش نیست. دستها در پاسخ به محرک های حسی، بطور متناوب باز و بسته می گردند. بتدریج پاسخ رفلکس گرفتن کاهش می یابد و گرفتن کف دستی ارادی ظاهر میگردد. در حدود ۶ ماهگی کودک گرفتن کف دستی خارجی را آغاز میکند. شش ماهه دوم دوره کلیدی و مهم در رشد مهارتهای دست است. توانایی گرفتن اجسام مختلف در بین ماههای پنجم و نهم بطور چشمگیری افزایش می یابد. در طی این دوره، الگوهای گرفتن با فعالیت شست ظاهر میشود. چنگ انداختن ناشیانه به یک شی کوچک، در حدود ۷ ماهگی شروع میشود و در ۹ ماهگی نوزاد قادر است اجسام کوچک را با یک انگشت و شست بردارد. در ۸ تا ۹ ماهگی، نوزاد اشیا بزرگتری را با انگشتان رادیال و شست میگیرد و الگوی گرفتن را بر حسب شکل شی تغییر میدهد. بین ۹ و ۱۲ ماهگی، در توانایی استفاده از شست و کنترل نرمه انگشت برای برداشتن اجسام کوچک و ریز پیشرفتی حاصل میشود. بعد از ۱ سالگی الگوهای پیچیده تر ظاهر میشوند. بین ۱۲ و ۱۵ ماهگی، کنترل عضلات داخلی افزایش می یابد و کودک قادر به برداشتن چیپس و بیسکویت و سایر اجسام تخت میشود. بین ۱۸ ماهگی تا ۳ سالگی اغلب کودکان در طیف رشد طبیعی، توانایی استفاده از گرفتن صفحه ای، سیلندری و کروی را کسب میکنند. روند کنترل گرفتن قدرتی تا سالهای پیش دبستانی ادامه می یابد. الگوهای کلی گرفتن برای اشیا مختلف تا ۵ سالگی کاملا رشد میکنند، ولی استفاده از ابزارها در سن مدرسه تکمیل میشود.

مهارتهای دستکاری داخل دستی:

طبقه بندی دستکاری داخل دستی شامل ۵ نوع الگوی اساسی است: انتقال از انگشت به کف دست، انتقال از کف دست به انگشت، جابجایی، چرخش ساده، و چرخش پیچیده. تمام مهارتها نیاز به توانایی کنترل قوسهای کف دست دارد. در انتقال از انگشت به کف دست، شی در یک مسیر خطی در داخل دست حرکت میکند و انگشتان از حالت باز به حالت خمیده تری در می آیند. ولی انتقال کف دست به انگشت نیاز به کنترل مجزای شست و استفاده از الگویی که با خمیدگی انگشت و حرکت دادن به سمت اکستانسیون آغاز میشود، دارد. این الگو برای کودک سخت تر از انتقال انگشت به کف دست است. مثلا حرکت دادن سکه از کف دست به نوک انگشتان قبل از انداختن داخل تلفن سکه ای.

جابجایی حرکت خطی شی بر روی انگشت است طوری که به جایگیری مجدد شی بر روی انگشتان کمک میکند. در این الگو در حین جابجایی، در مفاصل انگشتان حرکت جزئی وجود دارد و شست طبیعتا در حالت تقابل با مفاصل و بازشده میباشد. مثال هایی از این مهارت شامل جدا کردن دو تکه از کاغذ که به هم چسبیده اند و یا تنظیم مداد یا خودکار بعد از گرفتن آن بطوریکه انگشتان نزدیک سر خودکار قرار بگیرند. این مهارت مکررا هنگام لباس پوشیدن مثل بستن دکمه ها، بستن بند کفش و قرار دادن کمربند در حلقه های آن دیده میشود.

چرخش ساده، برگرداندن یا غلطاندن شی است که با نرمه انگشتان با زاویه تقریبا ۹۰ درجه یا کمتر نگه داشته شده است. انگشتان بصورت واحد عمل میکنند( کمترین تفاوتی بین عمل آنها دیده نمیشود)، و شست در موقعیت متقابل قرار میگیرد. مثالهایی از چرخش ساده عبارتند از: باز کردن در بطری، جهت دهی قطعه ای از پازل در دست قبل از جایگذاری آن و برداشتن یک میله و چرخاندن آن از حالت افقی به حالت عمودی جهت جاگذاری در پگ بورد. چرخش پیچیده چرخاندن یک شی از ۱۸۰ تا ۳۶۰ درجه یکبار یا به کرات است. در حین چرخش پیچیده انگشتان و شست بطور متناوب در ایجاد حرکت و انگشتان طبیعتا مجزا از همدیگر عمل میکنند. یک شی را میتوان از یک سر به سر دیگرش چرخاند مثل چرخاندن یک سکه یا میله یا یک مداد جهت استفاده از پاک کن آن.

مهارت دستکاری داخل دستی با یک شی یا چند شی داخل دست انجام میگیرد. مهارتهای دستکاری داخل دست باثبات( بکارگیری یک مهارت دستکاری داخل دست درحالیکه بقیه اجسام داخل دست ثابت هستند) سخت تر از مهارت های ساده ای است که همزمان با آن، بقیه اشیا داخل دست ثابت میمانند.

پیش نیاز های مهارت حرکتی برای انجام دستکاری داخل دستی عبارتند از: حرکت و ثبات در درجات مختلف سوپینیشن، ثبات مچ، گرفتن تقابلی با تقابل شست و تماس شی با سطح انگشت( نه کف دست)، حرکات مجزای شست و انگشت سمت خارج، کنترل قوس کف دستی، گسستگی لبه های داخلی و خارجی دست و افزایش و کاهش پی در پی در نیروی نوک انگشت. کودکانی که قادر به اجرای مهارتهای دستکاری داخل دستی نیستند احتمالا الگوهای دیگری را جایگزین میکنند. وقتی کودک توانایی محدودی در بکارگیری مهارتهای دستکاری داخل دستی دارد الگوهای طبیعی زیر را میتواند اتخاذ کند: ۱) دست به دست کردن( گذاشتن شی در دست دیگر جهت استفاده از آن) ۲) انتقال از یک دست به دست دیگر( جابجا کردن شی از یک دست به دست دیگری و برگرداندن مجدد به دستی که ابتدا شی در آن بوده است). معمولا نوزادان به دستکاری دوطرفه اشیا با حرکت شی بین دو دست سرگرم میشوند. همانطور که کودک شی را بین دستانش جابجا میکند آنرا در دستانش میچرخاند و مجددا وضعیت دهی میکند. کودکان از این راهکار که دست کمکی نامیده میشود جهت جایگزینی، انتقال یا چرخش از کف دست به انگشتان استفاده میکنند. بعضا کودکان از سایر سطوح یا قسمت های بدن برای حمایت از دستکاری استفاده میکنند.

حدود سن ۱۲ تا ۱۵ ماهگی نوزاد جهت برداشتن و پنهان کردن لقمه های کوچک غذا داخل دستشان از انتقال انگشت به کف دستی استفاده میکنند. حدود ۲ تا ۲/۵ سالگی کودکان از انتقال کف دستی به انگشت و چرخش ساده در برخورد با اشیا استفاده میکنند. مهارتهای چرخشی پیچیده در کودکان ۲/۵ تا ۳ ساله مشاهده میشود گرچه در بکارگیری این مهارتها با مشکل مواجهند. در حدود ۴ سالگی کودکان مداوم بدون حمایت خارجی از چرخش مرکب استفاده میکنند. کودکان بین ۳/۵ تا ۵/۵ سال مهارتهایی در چرخش ماژیک( صرف نظر از جهت اولیه آن) و جابجایی آن به بهترین وضعیت برای نوشتن و رنگ آمیزی توسعه میدهند. جابجایی در حدود ۳ و ۳/۵ سالگی آشکار میگردد اما بصورت بی ثبات. بعد از ۳ سالگی کودک از مهارتهای دستکاری داخل دستی با تبحر و ثبات بیشتری استفاده مینماید. سقوط اجسام در حین انجام تکالیف دستکاری داخل دستی در طی سالهای پیش دبستانی کاهش می یابد. در حدود ۶ سالگی، کودکان توانایی استفاده از مهارتهای متنوع دستکاری داخل دستی باثبات را بدست می آورند. بین ۶ و ۷ سالگی، کودکان مهارتهای دستکاری داخل دستی موردنیاز برای انجام یک فعالیت را با تسلط بیشتری انجام میدهند( انتقال از کف دست به انگشت باثبات، و در پی آن چرخش پیچیده باثبات). کودکان تا ۹ تا ۱۰ سالگی مهارتهای دستکاری داخل دستی را اصلاح میکنند و رشد سرعت بکارگیری مهارت افزایش می یابد.

توانایی استفاده از یک مهارت برای یک شی الزاما به معنای توانایی بکارگیری همان مهارت در مورد شی دیگری با اندازه یا شکل متفاوت نیست. اشیا ریز کنترل نوک انگشت دقیقی نیاز دارند، در حالیکه اشیا متوسط و بزرگتر کنترل انگشتان بیشتری را میطلبد. علاوه بر ویژگیهای اشیا و نیاز به مهارت دستکاری داخل دستی با یا بدون ثبات، سایر عوامل میتوانند بر استفاده کودکان از این مهارتها با اشیا خاصی، تاثیر بگذارند: عواملی مثل نیازهای شناختی- ادراکی، مهارتهای برنامه ریزی حرکتی کودک و علاقه کودک به اشیا یا فعالیت های جذاب. وجود مشکل در هر یک از این حوزه ها، یا پردازش اطلاعات لمسی- پروپریوسپتیو(حس عمقی) یا حدت بینایی، میتواند بر رشد مهارتهای دستکاری داخل دستی موثر باشد.