فهمیدن فرآیند فعالی از فرضیه آزمایش یا طرحواره سازی است. وقتی خوانندگان اطلاعات بیشتری کسب می کنند ، آن گاه می توانند فرضیه ها یا نظرات خود را درباره متن خوانده شده اثبات ، اصلاح یا رد کنند. چنانچه خواننده نتواند فرضیه را تدوین و یا اثبات نماید ، درک مطلبی صورت نگرفته است. خوانندگان خوب هنگام خواندن یک متن ، دائم از خود سوالاتی مناسب با درک مطلب می پرسند. اگر چه اغلب این سوالات در خواندن اثر بخش ضمنی implicit) هستند ، اما در مورد دانش آموزانی که در فهمیدن مشکلاتی دارند ممکن است نیاز باشد که آنها را به صورت صریح درآورد.
خوانندگان ماهر می دانند چه موقع چیزی را نفهمیده اند. آن ها احساس ناهماهنگی و کمبود را تجربه می‌کنند ، ممکن است دوباره متن را بخوانند ؛ اما این دفعه با دقت بیشتر و ممکن است به دنبال نکات ظریفی باشند یا کلمات ، عبارات و جملات را تجزیه و تحلیل کنند.
شاید وقایع و صحنه های متن را تجسم کنند و احتمالاً به نتایجی دست یابند.
از طرف دیگر شاید متن را کنار بگذارند ، یعنی به این نتیجه برسند که تلاش بیشتر فایده ای ندارد.
با این وجود آن ها هشیارانه و با آگاهی کامل در می یابند که مطلب را کاملا درک نکرده اند.
از سوی دیگر خوانندگان ضعیف ، در تشخیص ضعف قوه درک مطلب خود ناتوانند. آنها به کندی پیش می روند و توجهی ندارند که نیروی درک آنها و متن ، جدای از یکدیگر حرکت می کند و نمی دانند عدم درک یک قسمت ، درک قسمت های دیگر را مشکل تر می کند و مشکلات درک مطلب همین طور افزایش می یابد. زیرا آنچه قبلاً استنباط شده ، درک مطالب بعدی را به سهولت نمی بخشد.
در سال های اخیر مطالب و اطلاعات زیادی تهیه شده که معلمان را در رشد و پیشرفت مهارت های درک مطلب نظیر پرسش از خود و خود کنترلی یاری می دهند. این روش ها گاهی اوقات آموزش راهبرد شناختی یا حل مسئله و یا تدریس دوجانبه نامیده می‌شوند .
به طور کلی این روش ها به دانش آموزان می آموزند که چگونه مطالب را خلاصه کنند ، چگونه پایان مطالب را حدس بزنند. چگونه مطالب را غیرقابل فهم را برای خود توصیف کنند و چگونه سوالات مرتبط به متن را مطرح کنند.
